M?mm?d ?min R?sulzad?

KGB (2011-08-10 02:00)
Az?rbaycan milli istiqlal h?r?kat?n?n v? t?kc? t?rk ell?rind? deyil, b?t?n islam al?mind? ilk respublika ?sul-idar?si olan Az?rbaybaycan Demokratik Respublikas?n?n t?m?l da??n? quran, sonralar ?m?r yolu, h?yat? z?ngin v? ke?m?ke?li hadis?l?rl? dolu bir dastana ?evril?n, xalq?m?z?n ?l?ms?z lideri M?h?mm?d ?min Axund Hac? Molla ?l?kb?r o?lu R?sulzad? 1884-c? il yanvar?n 31-d? Bak?n?n Novxan? k?ndind? anadan olmu?dur. Atas? din xadimi olsa da, h?yata a??q g?zl? baxm??, m?kt?b ya??na ?atm?? o?lunu ??ri?t d?rsl?rini yox, d?ny?vi elml?ri ?yr?nm?y? y?n?ltmi?dir. Onun, o?lunu m??hur pedaqoq S.M.Q?nizad?n?n (1846-1942) m?dir oldu?u ikinci "Rus-m?s?lman" m?kt?bin? qoymas? g?l?c?k m?t?f?kkirin taleyind? b?y?k rol oynam??d?r. Buran? bitirdikd?n sonra M.?.R?sulzad? ?z t?hsilini Bak? texniki m?kt?bind?, rus dilind? davam etdirmi?dir. Onun inqilabi f?aliyy?tinin ilk ill?ri d? m?hz bu d?vr? t?sad?f edir. 1902-ci ild? on yeddi ya??nda olan M.?.R?sulzad? "M?s?lman g?nclik t??kilat?n? yaratm??d?r ("Az?rbaycan t?rk kultur d?rgisi", Ankara No269, 1989-cu il, s?h.49). Bu XX ?srd? Az?rbaycanda rus m?st?ml?k? ?sul-idar?sin? qar?? gizli m?bariz? aparan ilk siyasi t??kilat idi.

KGB (2011-08-10 02:01)
Bundan sonra q?zet ?z n??rini dayand?r?r, 1906-c? ilin dekabr?ndan "T?kam?l" ad? il? ??x?r. H?min ill?rd? Bak? neft m?d?nl?rind? v? Az?rbaycan?n q?zalar?na ana dilind? inqilabi q?zet v? intibahnam?l?rin g?nd?rilm?si bilavasit? M.?.R?sulzad?nin ad? il? ba?l?d?r. 1907-ci il sentyabr?n 29-da inqilab?? f?hl? Xanlar S?f?r?liyevin Bibi-Heyb?td? d?fn g?n?, onun q?bri ?st?nd? ke?iril?n b?y?k y???ncaqda P.Caparidze, S.M.?f?ndiyev, ?.V.Stalin il? birlikd? M.?.R?sulzad? d? alovlu nitq s?yl?mi?dir. Onu da qeyd etm?k laz?md?r ki, M.?.R?sulzad? ?srimizin ?vv?ll?rind?n ba?layaraq 1907-ci ilin ax?rlar?na q?d?r Bak?da inqilabi f?aliyy?t g?st?r?n ?.Stalinl? ?ox s?mimi v? yax?n dost olmu?dur. H?l? 1905-ci ild? Balaxan? neft m?d?nl?rind? varl?lar Stalini, f?hl?l?ri t?til? d?v?t etdiyi ???n, neft quyusuna atmaq ist?mi?l?r. ?z?n? hadis? yerin? ?atd?ran M.?.R?sulzad? Stalini ?l?md?n xilas etmi?dir. O, Stalinin Bay?l h?bsxanas?ndan gizli sur?td? qa??r?lmas?n?n da t??kilat??s? olmu?dur. 1954-c? ild?, ?stanbulda ??xan "D?nya" q?zeti M.?.R?sulzad?nin "Stalin il? inqilab" adl? sil-sil? xatir?-m?qal?sini ?ap etdirmi?dir. O, h?min yaz?da da bu bar?d? s?hb?t a??r. ("D?nya" q?zeti, 23 may 1954-c? il). M.?.R?sulzad?nin h?min d?vrd? ?lib?y H?seynzad?nin (1864-1941) redaktor oldu?u "Fyuzat", h?m?inin ?hm?db?y A?ayevin (1869-1939) redaktorlu?u il? ??xan "?r?ad" v? "T?r?qqi" q?zetl?rind? m?xt?lif m?vzularda m?qal?l?ri v? ?erl?ri ?ap olunmu?dur. M??yy?n m?dd?t o "?r?ad" q?zetinin m?v?qq?ti redaktoru da olmu?dur. 1907-ci ild? ?apdan ??xm?? g?l?c?yin b?y?k b?st?kar? ?zeyir Hac?b?yovun (1885-1948) "T?rk-rus v? rus-t?rk l???ti" kitab?n?n na?iri M.?.R?sulzad? olmu?dur. Yen? d? h?min ild? o, A.Blyumun "F?hl? sinfin? hans? azadl?q laz?md?r (Xalq n?may?nd?liyi haqq?nda)" kitab?n? Az?rbaycan dilin? t?c?m? edib v? "T?kam?l" q?zeti redaksiyas? ad?ndan Orucov qarda?lar?n?n m?tb??sind? ?ap etdirmi?dir. H?min d?vrl?rd? bol?evikl?rin Rusiya imperiyas?n?n s?rh?dl?rini saxlamaqla v? yaln?z sinfi ziddiyy?tl?ri aradan qald?rmaq u?runda m?bariz? apard?qlar?n? hiss el?y?n M.?.R?sulzad? RSDFP-nin s?ralar?ndan uzaqla?d?. O, rus m?st?ml?k? ?sul-idar?sin? qar?? Az?rbaycan milli istiqlal h?r?kat?n?n t?m?l da??n? qurma?a ba?lad? . 1908-ci il dekabr?n 5-d? M?mh?m?d ?minin "Qaranl?qda i??qlar" pyesi tama?aya qoyuldu. Pyesin ana x?ttini milli oyan?? v? istiqlal h?r?kat?n?n t?bli?i t??kil edirdi. O, ?z?n?n bu ?s?ri il? "Az?rbaycana muxtariyy?t" ??ar? fikrini yayma?a ba?lam?? v? rus ?arizm ?sul-idar?si istibdad?n? y?xma?a ?a??r?rd?. Onun bu pyesi Az?rbaycanda milli-istiqlal h?r?kat? il? tam ba?l? olan ilk dram ?s?ridir. Bu ?s?rd?n ba?qa M.?.R?sulzad?nin h?min ild? yazd??? "Nag?han b?la" adl? pyesi d? vard?r. 1908-ci ilin ax?r?nda M.?.R?sulzad? ?ar ?sul-idar?si t?r?find?n onun h?bs olunmas? t?hl?k?si il? ?laq?dar olaraq Bak?n? t?rk ed?r?k ?rana yola d???r. O, ?randa ?ahl?q ?sul-idar?sin? qar?? ba?lanm?? m??rut? inqilab?n?n ?sas r?hb?rl?rind?n biri olur. M.?.R?sulzad? T?brizd? xalq?m?z?n milli q?hr?man? S?ttarxanla v? onun silahda?lar? il? g?r???r. C?nubi Az?rbaycan?n ??h?r v? k?ndl?rini g?zir, ?z do?ma xalq?n?n ac?nacaql? v?ziyy?tini yax?ndan m??ahid? edir. Bu m??ahid?l?r sonralar M.?.R?sulzad?nin ?d?bi yarad?c?l???nda t?sirsiz qalm?r. M?mm?d ?min R?sulzad? Avropa t?hsili g?rm?? bir qrup ?ran ziyal?s? (Seyid H?s?n Ta??zad?, H?seynqulu xan N?vvab, S?l?yman Mirz?, Seyid M?h?mm?d Rza v? b.) il? birlikd? 1910-cu ilin sentyabr ay?nda ?ran demokrat partiyas?n?n ?sas?n? qoyur. O, bu pariyan?n ?sas orqan? olan "?rane Nou" v? "?rane Ahat" q?zetl?rinin ba? redaktoru olur. H?min q?zetl?rd? M.?.R?sulzad?nin ?oxlu m?qal?l?ri, ?er v? publisist yaz?lar? ?ap olunmu?dur. O, ?z q?l?mi il? ?randa Avropa tipli jurnalist s?n?tinin ?sas?n? qoymu?dur. Sonralar Seyid H?s?n Ta??zad? (1878-1969), M.?.R?sulzad?nin xatir?sin? h?sr etdiyi nekroloqda yazacaq: "Modern Avropa q?zet formas?n? ilk d?f? ?rana g?tir?n M.?.R?sulzad? olmu?dur" ("S?h?n" jurnal?, Tehran, 1955-ci il, No4). ?randa h?min il m?rt?ce "Etidaliyyun" ("M?t?dill?r"

pariyas? t??kil edildi. Bununla ?laq?dar M.?.R?sulzad? Tehranda 1910-cu ild? fars dilind? "T?nqidi-firqeyi-etidaliyyun" adl? kitab?n? ?ap etdirmi?dir. 1911-ci ild? is? ?rd?bild? m??llifin farsca "S?ad?ti-b???r" adl? kitab? n??r olunmu?dur. ?ar h?kum?ti ?randak? inqilabi h?r?katdan qorxuya d???r?k onun ?sas r?hb?rl?rind?n biri olan M.?.R?sulzad?ni ?lk?d?n xaric olunmas? haqq?nda ?ahl?q ?suli-idar?sind?n t?l?b el?yir. M.?.R?sulzad? t?qibl?rd?n yaxa qurtarmaq ???n ?stambula m?raci?t edir. O, T?rkiy?nin paytaxt?nda h?myerlil?ri ?lib?y H?seynzad? v? ?hm?db?y A?ayevl? g?r??m??, Yusifb?y A??ura o?lu (1876-1935), Ziya G?k Alp (1876-1924) v? ba?qa g?rk?mli aliml?rl? yax?nl?q etmi?dir. M.?.R?sulzad? "G?nc t?rkl?r" t??kilat?na r??b?t b?sl?mi?, "T?rk oca??" c?miyy?tind? ?al??m?? v? onun ?sas orqan? olan, 1911-ci ilin noyabr ay?ndan n??r? ba?layan "T?rk yurdu" jurnal?n?n f?al yazanlar?ndan biri olmu?dur. Onun bu jurnal?n s?hif?l?rind? bir ne?? m?qal?si ?ap olunmu?dur. Bunlardan "?ran t?rkl?ri" (1911-ci il, No4) m?qal?si x?susil? maraq do?urur. H?min m?qal?d? m??llif t?rk oxucular?na C?nubi Az?rbaycan?n ?mumi co?rafiyas? v? ?halisi haqq?nda ?trafl? m?lumat verir v? yaz?r: "Az?rbaycan?n Qafqaziyada vaqe Rusiya tabeliyind? olan bir qismi d? ?r?van, G?nc? v? Bak? vilay?tl?ri t??kil ediyor" (s?h. 108).

KGB (2011-08-10 02:02)
O vaxt T?rkiy?d? ?ap olunmu? kitablarda v? m?tbuatda, h?m?inin m??hur t?rk ensiklopedisti ??ms?ddin Saminin "Qamusi-al?m"inin birinci cildind? (?stambul, 1889-cu il, s?h.67) "Az?rbaycan" m?fhumu alt?nda ancaq Araz ?ay?ndan c?nubda yerl???n ?razi n?z?rd? tutulurdu. M.?.R?sulzad?, xeyli sonra, 1918- ci il oktyabr?n 13-d? Bak?da ?ap olunan "Az?rbaycan" q?zetind? d? bu m?s?l?y? toxunur: "?slam m?rk?zi ?stambulda Qafqaziya, x?sus?n Az?rbaycan haqq?nda m?lumatlar ?ox azd?r". ?stambulda olark?n M.?.R?sulzad? g?rk?mli islam m?t?f?kkiri ?eyx C?mal?ddin ?fqaninin (1836-1897) "V?hd?ti cinsiy? f?ls?f?si"ni ("Milli birlik f?ls?f?si"ni) farscadan t?rkc?y? t?rc?m? edir, ?z do?ma xalq?n?n m?i??tind?n al?nm?? "Ac? bir h?yat" ?s?rini yaz?r (bu ?s?r 1912-ci ild? Bak?da n??r edilir). 1913-c? ild? Romanovlar s?lal?sinin 300 illiyi il? ?laq?dar ?fv-?mumid?n sonra M.?.R?sulzad? v?t?n? qay?d?r. O, h?l? ?stambuldan onun g?st?ri?i il? 1911-ci ilin oktyabr?nda ke?mi? h?mm?t?il?r Ta?? Na??yev, M?h?mm?d ?min R?sulzad? v? Abbasqulu Kaz?mzad? t?r?find?n ?sas? qoyulan "M?s?lman demokratik "M?savat" partiyas?"na daxil olmu? v? tezlikl? onun r?hb?rin? ?evrilmi?dir (M?h?mm?d ?min R?sulzad?. "M?savat" partiyas?n?n qurulu?u , "Az?rbaycan", Ankara, No15(167), 1966-c? il, s?h. 12-18). Bu ill?rd? M.?.R?sulzad? ?d?bi-publisistik f?aliyy?tini d? davam etdirir. "Yeni lisan??lar v? t?rk??l?r" m?qal?sini, T?briz h?yat?ndan b?hs ed?n "Bir xan" adl? ki?ik hekay?sini, "Dil-ictimai bir ?m?ldir" yaz?s?n? "??lal?" jurnal?nda ?ap etdirir. Sonuncu m?qal?d? o, Az?rbaycan dilini g?z b?b?yi kimi qoruma?? xalq?n?n qar??s?nda ?n m?h?m problem kimi qald?r?r.

KGB (2011-08-10 02:02)
Bundan ba?qa, o proletar ?dibi M.Qorkinin "Ana" ?s?rind?n bir par?an? Az?rbaycan dilin? ?evirib ?ap etdirir. Bu t?r??m?nin o ill?rd? Az?rbaycan ?d?biyyat?na m??yy?n t?sirini d? inkar etm?k olmaz. 1914-c? il sentyabr?n 16-da ?air, yaz??? v? jurnalist ?labbas M?znibin (1882-1938) redaktorlu?u il? ayda iki d?f? n??r edil?n ?d?bi-ictimai, iqtisadi, tarixi v? siyasi jurnal olan "Diriliyin" birinci n?mr?si ?apdan ??xd?. M.?.R?sulzad?nin "Dirilik n?dir?" adl? ba? m?qal?si jurnal?n ideya istiqam?tini m??yy?nl??dirirdi v? xalq?m?z? milli oyan??a ?a??r?rd?. O, bu jurnal?n s?hif?lrind? ?ap etdirdiyi "Milli dirilik" ba?l??? alt?ndak? ba? m?qal?l?rd? "Az?rbaycan qay?si"ni yay?rd?. Mirz? Davud H?seynov 1927-ci ild? Tiflisd?, rus dilind? ?ap olunmu? "M?savat" partiyas? ke?mi?d? v? bu g?n" adl? kitab?nda yaz?r ki, guya 1917-ci il? q?d?r "R?sulzad? ???n Qafqaz?n t?rkibind? Az?rbaycan?n m?vcud olmas? ideyas? yox idi. Az?rbaycan ad? alt?nda o vaxt ancaq ?ran Az?rbaycan? ba?a d???l?rd?. ?lb?tt?, bu yanl?? fikirdir. Yuxar?da g?st?rdiyimiz kimi, M.?.R?sulzad? h?l? 1911-ci ild? ?stambulda "T?rk yurdu" jurnal?nda ?ap etdirdiyi "?ran t?rkl?ri" m?qal?sind? Az?rbaycan?n Qafqaz?n t?rkibind? olmas?n? qeyd etmi?dir. Bunu da g?st?rm?k lazm?d?r ki, h?l? M.?.R?sulzad?d?n qabaq maarif?i ziyal?lar?m?zda az?rbaycanl?l?q qay?si ri?? hal?nda olsa da, var idi. Ancaq bunu tam ??kild? siyas?t meydan?na M.?.R?sulzad? g?tirdi. M.?.R?sulzad? 1915-ci ilin avqustundan "A??q s?z" q?zetini n??r edir ki, bu da ?slind? gizlin f?aliyy?t g?st?r?n "M?savat" partiyas?n?n orqan? idi.

KGB (2011-08-10 02:02)
1917-ci ild? fevral burjua inqilab? ba? verdi. Silah v? zor g?c?n? ki?ik xalqlar?n torpaqlar?n? i??al edib, d?nyan?n alt?da bir hiss?sin? ?evrilmi? B?y?k Rusiya imperiyas? da??lma?a ?z qoydu… ?s?n azadl?q mehi m?st?ml?k? hal?nda inl?m?kd? olan xalqlarda ?z m?st?qil d?vl?tl?rini yaratmaq arzusu ba? qald?rm??d?. H?min ilin mart?nda a??q f?aliyy?t? ba?lam?? "M?savat" partiyas?n?n orqan? "A??q s?z" q?zeti yaz?rd?: "?imdiy? q?d?r qay?miz, amal?m?z m?lum olmayan, h?riyy?t n?dir, t??kilat n?dir bilm?y?n v? ?mumi mill?timiz? d?stur olacaq milli v? siyasi proqram?m?z bulunmayan, bulunsa da mind?n birimizin bel? x?b?ri olmayan biz m?s?lmanlar m?dhi? inqilab tufanlar? i??risind? kompass?z ortada qald???m?zdan hara gedib ??rp?nma?a, hans? t?r?f? vurnuxma?? bilm?yib, c?miyy?tl?rimiz d? divan?l?r d?st?si kimi bo?az-bo?aza g?lmi?l?r ("A??q s?z" q?zeti", No431, 1917-ci il). H?min ild? G?nc?d? N?sibb?y Yusifb?ylinin (1881-1920) r?hb?rliyi alt?nda "T?rk ?d?m M?rk?ziyy?t (federalist – M.?liyev) partiyas? f?aliyy?t? ba?lad?. Partiya ?z proqram? il? xalq? tan?? etm?k ???n G?nc?nin ?ah Abbas m?scidinin h?y?tind? b?y?k mitinq ke?irdi. Bu mitinq "Ya?as?n demokratik respublika", "Ya?as?n Az?rbaycan muxtariyy?ti", "Ya?as?n T?rk ?d?m M?rk?ziyy?t partiyas?" ??arlar? alt?nda ke?irilmi?dir ("Baku" q?zeti, No80, 12 aprel, 1917-ci il).

KGB (2011-08-10 02:03)
1917-ci ilin aprelind? Bak?da Qafqaz m?s?lmanlar?n?n qurultay? ?a??r?ld?. Qurultay M.?.R?sulzad?nin t?klifi il? Rusiyan? federativ ??kild? t??kil etm?k haqq?nda q?rar ??xard?. Bu qurulutayda "Az?rbaycan qay?si" m?s?l?si yenid?n ortal??a at?ld?. H?min ilin may?nda maarifp?rv?r Az?rbaycan varl?lar?ndan ??msi ?s?dullayevin (1840-1913) Moskva m?s?lman xeyriyy? c?miyy?tin? ba???lad??? ?z?m?tli binada Rusiya m?s?lmanlar?n?n qurultay? a??ld?. M.?.R?sulzad? Rusiyan? federativ ??kild? qurmaq haqq?nda m?ruz? il? ??x?? etdi. Qurultay s?s ?oxlu?u il? M.?.R?sulzad?nin "T?rk-tatarl???, T?rk?stan, Qazax?stan, Ba?q?rd?stan v? Az?rbaycan-Da??stan kimi bir ne?? muxtariyy?tl?rd?n ibar?t olacaq g?l?c?k Rusiyan? federativ ??kild? qurmaq" bar?sind? t?klifini q?bul etdi. O, h?min d?vrd? ?z?n?n "C?ma?t idar?si" v? "Biz? hans? h?k?m?t faydal?d?r?" kitablar?n? ?ap etdirmi?dir. M.?.R?sulzad?nin Moskva m?s?lman qurulutay?nda etdiyi m?ruz? ?hm?d Salikovun ??x??? il? birlikd? "??kli idar? haqq?nda iki bax??" ad? alt?nda h?min d?vrd? ?ap olunmu?dur. H?min ayda M.?.R?sulzad?nin redaktorlu?u il? "Qarda? k?m?yi" jurnal? ?ap olundu. Jurnal?n t??ss?f ki, birc? n?mr?si ??xd?. 1917-ci il iyunun ikinci yar?s?nda "M?s?lman demokratik "M?savat" partiyas?" il? "T?rk ?d?m M?rk?ziyy?t partiyas?" birl??ib, "T?rk ?d?m M?rk?ziyy?t partiyas? "M?savat" ad? alt?nda ??x?? etm?y? ba?lad? ("A??q s?z" q?zeti, No501, 18 iyun, 1917-ci il). Onun ??b?l?ri n?inki Az?rbaycan?n b?t?n q?zalar?nda v? h?tta Rusiyan?n H??t?rxan, Stavropol ??h?rl?rind?, Ukaryanan?n, G?rc?stan?n v? Erm?nistan?n paytaxtlar?nda, T?rk?stan?n m?rk?zi Da?k?ndd?, C?nubi Az?rbaycan?n m?rk?zi T?brizd?, ?ran?n Gilan vilay?tinin m?rk?zi R??td? v? T?rkiy?nin paytaxt? ?stambulda t??kil olundu. O, burjua xadimi kimi onu damlama?a ?al??anlara cavab olaraq yaz?rd? ki, m?n kas?b??l???n ?z?nd?n ali t?hsil d? ala bilm?mi??m, ?z pulu il? Rusiyada v? Q?rbi avropada t?hsil al?b v? bu g?n ?z?n? bol?evik kimi q?l?m? ver?n sizl?ri n? adland?rmaq olar ("A??q s?z" q?zeti No549, 24 avqust 1917-ci il). Bunu da qeyd etm?k laz?md?r ki, onun "MAR", "MAR-zad?", "M.R-zad?" "Haman", "Sosialist" v? s. kimi gizli imzalarla xeyli m?qal?l?ri m?xt?lif d?vr? m?tbuat?n s?hif?l?rind? ?ap olunmu?dur. 1917-ci il oktayabr?n 26-dan 31-? q?d?r 500 n?may?nd?nin i?tirak? il? Bak?da t?nt?n?li sur?td? ke?iril?n "T?rk ?d?mi M?rk?ziyy?t partiyas? "M?savat"?n birinci qurulutay?nda M?h?mm?d ?min R?sulzad? M?rk?zi Komit?nin s?dri se?ilmi?dir. Bu qurultaydan sonra Bak?da v? Az?rbaycan?n b?t?n q?zalar?nda "Az?rbaycana muxtariyy?t" ??ar? alt?nda xalq?m?z?n milli h?r?kat? ba?lanm??d?r.

KGB (2011-08-10 02:05)
H?min d?vr xalq?m?z?n tarixin? Milli Az?rbaycan h?r?kat? kimi daxil olmu?dur. 1917-ci ilin pay?z?nda M.?.R?sulzad? Rusiya parlamentin? Az?rbaycan v? T?rk?standan mill?t v?kili se?ilmi?dir. 1918-ci il may?n 26-da Zaqafqaziya seymi daxili fraksiyalar?n ??ki?m?l?ri n?tic?sind? l??v olundu. H?min ay?n 27-d? seymin m?s?lman fraksiyas?na daxil olan m?xt?lif partiyalar?n ?zvl?rind?n ibar?t olan Az?rbaycan milli ??ras? yarand?. S?s ?oxlu?u il? M.?.R?sulzad? milli ??ran?n s?dri se?ildi. 1918-ci il may?n 28-d? b?t?n ?lk?l?rin radio stansiyalar? v? q?zetl?ri Az?rbaycan istiqlaliyy?tinin elan olunmas?n? d?nyaya yayd?lar. Bu o dem?k idi ki, xalq?m?z ?z varl???n?, bir xalq kimi m?vcudlu?unu b?t?n b???riyy?t? ?atd?r?r, onun da d?nyada m?st?qil sur?td? ya?ayan xalqlar kimi ?z etnoqrafik s?rh?dl?ri daxilind? azad ya?ama?a h?ququ var. Bit?r?f F?t?lixan ?sg?nd?r o?lu Xoyskinin (1875-1920) ba???l??? il? Az?rbaycan Demokratik Respublikas? h?kum?ti t??kil olundu. Bel?likl?, Az?rbaycan xalq? n?inki t?rkdilli xalqlar aras?nda, h?m?inin, b?t?n islam al?mind? ilk d?f? olaraq respublika ?sul-idar?sin? q?d?m qoydu. ?yunun 17-d? Az?rbaycan milli ??ras?n?n iclas?nda M.?.R?sulzad? ?z alovlu nitqind? deyirdi: "D?nya m?harib?si v? Rusiya inqilab?n?n t?siri il? yeni do?ulmu? v? h?yat siyas?tin? ilk q?d?m basm?? olan Az?rbaycan qay?si ?hat? olunmaz m?h?m d?qiq?l?r ke?irir. Bu yeni t?rk n?zad siyas?ti ri?? v? bulu? bulub da mill?tl?r z?mr?sin? v?sail-h?yat olaraq gir? bil?c?k, yoxsa s?sqa cocuq kimi s?d?m?r hal?nda t?rki-h?yat ed?c?kdir? ??t? b?t?n zehinl?ri i??al ed?n bir m?s?l?! ??t? bir zaman ki, m?q?dd?rat milliliyi ?ll?rin? alanlar ???n Az?rbaycan n?zadini t?l?f etdirm?m?k kimi m??k?l, f?q?t m??k?ll?y? il? b?rab?r ??r?fli bir v?zif? v? m?suliyy?t t?rtib ediyor" ("Az?rbaycan" q?zeti, No41, 1918-ci il).

KGB (2011-08-10 02:06)
G?rd?y?m?z kimi, M.?.R?sulzad? ?z?n?n bu alovlu nitqind? h?l? birinci d?nya m?harib?si ?r?f?sind? "Dirilik" jurnal? s?hif?l?rind? qald?rd??? v? sonralar is? 1917-ci ilin aprelind? Bak?da ke?iril?n Qafqaz m?s?lmanlar?n?n qurultay?nda yenid?n ortal??a at?lan "Az?rbaycan qay?si"nd?n s?hb?t a??r. Onu da qeyd ed?k ki, t??ss?f ki, bir s?ra g?rk?mli inqilab??lar?n ?s?rl?rind? 1918-ci il may?n 28-n? kimi, y?ni Az?rbaycan istiqlaliyy?ti elan olunana q?d?r, bu torpa??n Az?rbaycan adland?r?lmas? bar?d?, bu xalq?n Az?rbaycan xalq? oldu?u bar?d? bir k?lm? d? yoxdur. Onlar ?sas bir m?s?l?ni unutmu?lar ki, rus xalq? m?st?ml?k? xalq deyildi. Onlar yaln?z sinfi zidiyy?tl?ri aradan qald?rmaq u?runda m?bariz? apar?rd?lar. Amma Az?rbaycan m?st?ml?k? idi v? h?tta ?lk?nin ad? bel? x?rit?l?rd?n silinmi?di. M?st?ml?k? olan bir ?lk?d? is? ancaq milli azadl?q h?r?kat?ndan s?hb?t ged? bil?rdi. Az?rbaycan xalq? qar??s?nda ancaq m?st?ml?k?d?n azad olub, ?z m?st?qil milli d?vl?tini yaratmaq m?s?l?si dayan?rd?. Bu ??tin v?zif?ni M.?.R?sulzad?nin r?hb?rliyi alt?nda qabaqc?l Az?rbaycan ziyal?lar? o d?vrd? ?z ?z?rl?rin? g?t?rd?l?r. 1918-ci il dekabr?n 7-d? Az?rbaycan parlamentinin t?nt?n?li a??l???nda M.?.R?sulzad? demi?dir: "Biz o zaman ki, bizim ???n ?n yax?? m?s?l?ni – "Az?rbaycan muxariyy?ti"ni m?dafi? edirdik, biz onda sa? v? sol t?r?fd?n amans?z t?nqid? m?ruz qalm??d?q.

KGB (2011-08-10 02:06)
Sa?dan biz? deyirdil?r ki, az?rbaycanl?l?q ??ar? il? siz m?s?lmanlar? par?alay?rs?n?z, t?rk??l?k bayra?? qald?rmaqla – Allah y?xs?n – siz ?slam?n ?sas?n? sars?d?rs?n?z. Soldan is? bizi m?z?mm?t edidil?r ki, Az?rbaycan muxtariyy?tini t?l?b ed?r?k biz vahid demokratik c?bh?ni yar?r?q. "M?savat" partiyas? birinci olaraq Az?rbaycan?n m?st?qilliyi bayra??n? y?ks?y? qald?rm??d?r. Bel?likl?, m?s?lman partiyalar? aras?nda Az?rbaycan ideyas?nda fikir ayr?l??? yoxdur. Xalq?n ??urunda Az?rbaycan ideyas? art?q m?hk?ml?nmi?dir… Bir d?f? y?ks?l?n bayraq bir daha enm?z!" ("Az?rbaycan" (rusca) q?zeti, No59, 13 dekabr 1918-ci il). Bak? D?vl?t Universitetinin yaranmas? da M.?.R?sulzad?nin ad? il? ba?l?d?r. Bu m?s?l? ?traf?nda o, bir ne?? d?f? Az?rbaycan parlamentind? ??x?? etmi? v? universitetin a??lmas?n? q?ti t?l?b etmi?dir. Universitetin ilk rektoru olmu? professor V.?.Razumovski 1922-ci ild? ?ap etdirdiyi "Bak? ??h?rind? universitetin ?sas?n?n qoyulmas?" adl? xatir? o?erkind? yaz?r: "M.?.R?sulzad?nin say?sind?, onun g?c?, maarif?ilik k?m?yi il? "M?savat" partiyas?nda universitetin a??q v? gizli d??m?nl?ri partiyan?n q?rar?na tabe olma?a m?cbur olmu?lar, biz ?z t?r?fimizd? art?q iki partiyaya malik idik, "M?savat" v? sosialistl?r, bu da parlamentd? ?oxlu?u t?min edirdi" (Bak? D?vl?t Universitetinin x?b?rl?ri, No2, 1922-ci il). 1920-ci ilin mart ay?nda Bak?da rus dilind? ?apdan ??xm??, "1920-ci il ???n Az?rbaycan respublikas?n?n t?qvim-?nvan?"nda oxuyuruq ki, M.?.R?sulzad? "Tarixi-filologiya fak?lt?sind? "Osmanl? ?d?biyyat? tarixi"nd?n d?rs demi?dir. Az?rbaycan istiqlal?n?n ild?n?m? il? ?laq?dar olaraq 1919-cu ild? Bak?da birc? n?mr?si ?ap olunmu? v? lakin geni? oxucu k?tl?sin? ?atd?r?lmam?? "?stiqlal" jurnal?nda M.?.R?sulzad?nin "Az?rbaycan respublikas?" adl? ?s?ri ?ap olunmu?dur.